Iedereen op eigen benen

De hervormingsagenda van het kabinet is een stap in de goede richting maar gaat lang niet ver genoeg. Tegelijkertijd lijkt meer maatschappelijke hervorming politiek niet haalbaar. Niet verwonderlijk, want het ontbreekt aan een samenhangende en aansprekende visie op de toekomst. Er is een beeld ontstaan van hardvochtige saneerders die hun kans grijpen. Je hoeft alleen maar 'asociaal' en 'oneerlijk' te roepen om je populair te maken.Dat maakt het nog moeilijker om de werkelijke problemen aan te pakken. Daarvoor moeten we ze eerst benoemen en dat doen we liever niet, ook dit kabinet niet. Wat zijn de echte problemen? En wat zouden echte oplossingen zijn? Is er een nieuw perspectief mogelijk?

1. Echte problemen

Bemoeizucht en betutteling
Om te beginnen is er de overheid. Het moment is niet ver meer dat de overheid zich gaat bemoeien met wat we denken. De meldingsplicht voor van terreur verdachte personen is nog maar het begin. Het is de vraag of het bevoegde gezag (zeg maar iedereen die mag opsporen en aanhouden) de opgerekte bevoegdheden wel kan dragen. Ondanks de goede voornemens van minder regeldruk blijft de overheid, of misschien beter de politiek, bezig de maatschappij tot de laatste millimeter dicht te regelen. Uit angst dat er ergens iets mis gaat, onder druk van het publiek en de media. De groeiende overheidsbetutteling over een van bovenaf gewenste en steeds meer opgelegde gezonde leefwijze is ook een uiting van goedbedoelde bemoeizucht die contraproductief gaat worden..

Krampachtig overeind houden
De groeiende overheidsbemoeienis hangt samen met het krampachtig overeind houden van ons collectieve systeem. De 20e eeuwse verzorgingsstaat heeft een woud aan regelingen en uitkeringen, subsidies en aftrekposten opgeleverd, met alle daarbij behorende instanties. Ooit begrijpelijk en noodzakelijk, nu een blok aan het been bij het activeren van de economie en moderniseren van de samenleving. Inmiddels hebben zoveel mensen belang bij dit collectieve systeem - omdat ze er een uitkering van ontvangen of er op de een of andere manier in werkzaam zijn - dat het heel lastig is om het te veranderen. Elke ingrijpende verandering wordt ervaren als een regelrechte materiële bedreiging.

Risico's afwentelen
Er is een direct verband tussen de overheid die zich steeds meer met ons bemoeit en de stijgende collectieve lasten. De overheid heeft er belang dat mensen geen gekke dingen doen, want mensen die ongezond leven kosten de gemeenschap geld. Door de inrichting van het sociale systeem worden individuele risico's automatisch afgewenteld op het collectief. Ooit bedoeld als zorg voor de zwakkeren en een uiting van onderlinge solidariteit, is het sociale systeem onbedoeld verworden tot een mechanisme dat mensen uitnodigt de oplossing van hun persoonlijke problemen buiten zichzelf te leggen. 'Ik heb recht op een scootmobiel...', als ik mij niet meer kan bewegen door teveel eten, drinken en roken! Individuele problemen liggen op het bordje van de overheid. En zolang dat het geval is zal de overheid zich ook met mensen en hun persoonlijk leven bemoeien. Want wie betaalt, bepaalt.

Verworven rechten
Inmiddels houdt de goedbedoelde bescherming van de zwakkeren hen zwak, dom en passief. Waarom zou je actief worden en iets ondernemen? Eigen initiatief loont meestal niet, tenzij je zwart gaat werken. Het systeem is veilig en beschut, maar dreigt onbetaalbaar te worden. En ons sociale stelsel maakt arbeid en productie steeds minder betaalbaar. Te weinig mensen hebben er direct last van dat de economie kwakkelt. Hebben we het domweg te goed? Zie het winkelcentrum op zaterdagmiddag...

Controle en bureaucratie
Er wordt al een kwart eeuw bezuinigd op de bron van onze kennis, het onderwijs. We hebben onszelf naar de internationale achterhoede gesneden. Door de bezuinigingen op de salarissen in het onderwijs is de sociale status van onderwijzer en leraar danig gekelderd. Je moet wel heel veel van kinderen houden om in het onderwijs te gaan werken! En maar klagen over te weinig innovatiekracht bij overheid en bedrijfsleven. De toekomst van Nederland begint bij het basisonderwijs. En zonder topstudies aan topinstituten is er voor Nederland ook geen toppositie meer weggelegd.

Opwarming en oorlog
De naar-binnen-gerichtheid ontneemt ook het zicht op wat er ondertussen gaande is: de aarde warmt op, de zeespiegel stijgt. We verhogen de dijken en maken ruimte voor water... maar we pakken de oorzaak niet aan: het gebruik van fossiele brandstoffen. Bovendien levert beperkte beschikbaarheid van olie en gas permanent politieke spanningen op en leidt zelfs tot oorlogen. We kunnen ons bijvoorbeeld niet permitteren om ons niet te bemoeien met het Midden-Oosten, omdat onze economie draait op olie. De Europese relatie met Rusland staat steeds meer in het teken van ónze afhankelijkheid van hún gas. Willen we een werkelijke bijdrage leveren aan het verminderen van CO2-uitstoot èn onze onafhankelijkheid bewaren dan zullen we onze afhankelijkheid van olie en gas sterk moeten verminderen. Duurzame energie is mogelijk. De kennis komt beschikbaar. Schone energie (waterstof?), schone lucht en schoon (drink)water kan een enorme bron van innovatie worden.

Traditie en terreur
Ondertussen zijn heel veel mensen in de wereld boos op ons, op het rijke Westen. Velen willen hier graag naar toe komen en delen in onze welvaart. Tegelijk wijzen even zo velen - vooral moslims - onze stijl van leven af en voelen zich er door bedreigd. De globalisering is een waardig opvolger van het kolonialisme en het imperialisme: het zet minstens even veel kwaad bloed. We laten mensen uit arme landen en hun producten hier niet toe maar tegelijkertijd dringen wij ons en onze producten wel aan hen op. Onze vrijheid wordt hun onvrijheid. Het Westen als bron van verwarring en ergernis die leidt tot woede, haat en terreur en het zoeken van bescherming en beschutting in de eigen bekende wereld en de terugkeer naar traditionele waarden. Daar hebben we inmiddels dagelijks last van. Of het nu gaat over terreurdreiging of de hoofddoekjesdiscussie. Hoe wij onze liefde voor vrijheid uitleven maakt anderen bang voor vrijheid. Bovendien gunnen wij anderen niet dezelfde vrijheid. We bemoeien ons met zaken die ons niets aangaan. We proberen andere landen tot een democratie bombarderen, vooral als het ons goed uitkomt. Gun iedereen zijn eigen ontwikkeling, op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo.

2. Echte oplossingen

Loslaten van zekerheden
Is het mogelijk al deze zaken als een samenhangend geheel aan te pakken: de bemoeizuchtige overheid, het onbetaalbare sociale stelsel, het ondermaatse onderwijs, de klimaatverandering, olieoorlogen en terreur? Ja, als we diezelfde zaken met andere ogen durven te bekijken. Daar is moed voor nodig. Het betekent je openstellen voor het onbekende. Loslaten van zekerheden. De sleutels liggen bij een combinatie van grote individuele vrijheid en minstens even grote verantwoordelijkheid voor je omgeving. We hebben de afgelopen honderd jaar de verantwoordelijkheid voor ons eigen leven overgeheveld naar het collectief. Weggeorganiseerd. Dat was in de 20e eeuw misschien nodig, en ieder geval begrijpelijk en sociaal wenselijk. In de 21e eeuw kan die verantwoordelijkheid weer worden teruggelegd, nu de meeste mensen in ons land voldoende geëmancipeerd en geëquipeerd zijn om die te kunnen dragen. Daarmee krijgt iedereen ook de individuele vrijheid om het eigen leven in te richten, de consequenties ervan te dragen en daarvan ook te leren. Degenen die dat echt niet kunnen, worden opgevangen. Geen vrijheid voor jezelf zonder verantwoordelijkheid voor een ander.

Meer vrijheid
Allereerst is er vrijheid nodig. De vrijheid om je eigen leven vorm te geven. En daarvoor verantwoordelijkheid te kunnen dragen en ervaren. Het gaat nu om ruimte geven aan mensen. Mensen de kans geven zich te ontplooien. Om te leren en te ondernemen, niet alleen voor het eigen belang, ook in het belang van het grote geheel. Want de samenleving is gebaat bij mensen die voor zichzelf kunnen zorgen en verantwoordelijkheid nemen voor zichzelf. Dat betekent het wegnemen van wettelijke belemmeringen, het opheffen van feitelijke beperkingen. Daarvoor is een overheid nodig die is ingericht op faciliteren en ondersteunen, in plaats van dwingen en sturen. Een overheid die niet in de weg loopt, maar mensen de ruimte en de kans geeft om hun potentieel aan te boren. In het belang van het geheel.

Meer verantwoordelijkheid
Aan die vrijheid is onlosmakelijk verantwoordelijkheid verbonden. Verantwoordelijkheid nemen voor je eigen gedrag. Bij vrijheid hoort niemand tot last zijn, een ander niet uitbuiten, de aarde niet uitwonen. Anders geldt alleen maar het recht van de sterkste. Dit betekent ook verantwoordelijkheid nemen voor alles wat ons gegeven is, het leven op aarde, de natuur en het milieu. En verantwoordelijkheid voor degenen die echt niet voor zichzelf kunnen zorgen en steun en hulp van anderen nodig hebben. Zorg voor kinderen, zieken en bejaarden, hulp bieden aan de allerarmsten. Altijd gericht op wat mensen kunnen, i.p.v. op wat ze níet kunnen. Met als ideaal: iedereen op eigen benen.

3. Nieuw perspectief

Iedereen op eigen benen kan het uitgangspunt zijn voor een nieuwe politieke beweging.. Vergeet het links/rechts-denken: het is niet meer van deze tijd! Het gaat uit van de oude materialistische tegenstelling arm-rijk. Het is niet meer van toepassing in een land waar het gros het zo goed heeft. '16 miljoen mensen die van gekkigheid niet meer weten wat ze voor hun verjaardag moeten vragen' schreef The Economist niet lang geleden over Nederland. Er is grote behoefte aan een perspectief dat het huidige gedoe, gezeur en geklaag doet verstommen. Er zijn genoeg mensen die verlangen naar meer vrijheid en de daarbij horende verantwoordelijkheid kunnen en willen dragen. Iedereen op eigen benen is een afscheid van de 20e eeuw. Laat de 21e eeuw maar beginnen. Met meer vrijheid, en meer verantwoordelijkheid.

Iedereen op eigen benen - in tien punten

* Basisinkomen voor iedereen (leeftijdsafhankelijk)
Een gegarandeerd sociaal minimum ('negatieve inkomstenbelasting'). Alle uitkeringen en aanslagen lopen via de fiscus. Geen AOW, bijstandsuitkeringen, kinderbijslag en studiebeurzen meer nodig. Geen armoedeval, van elk gewerkt uur word je direct beter in je portemonnee.
* Èn het afschaffen van alle inkomenssubsidies
Dus ook geen aftrek meer van hypotheekrente, pensioenvoorzieningen, levensverzekeringen. De samenlevingsvorm is niet relevant. Belastingen zijn navenant lager.
* Alle collectieve werknemersverzekeringen liberaliseren
WW, WAO, ZW en pensioen zijn verzekeringen waarvan elke werknemer zelf bepaalt wat hij of zij er voor over heeft. Werkgevers kunnen op de arbeidsmarkt concurreren met aantrekkelijke verzekeringspakketten. Uitvoeringsinstanties (of vakbonden?) kunnen zich ontwikkelen tot inkomensverzekeraars.
* Vrijheid van onderwijs, recht op een eigen school
Het gaat niemand aan hoe je je kinderen groot brengt, opvoedt en laat leren, het is een fundamenteel vrijheidsrecht. School, ouder en kind weten zelf het beste wat goed onderwijs is. De onderwijsinspectie toetst alleen op uitkomsten.
* Leerrecht gedurende je hele leven
Iedereen krijgt de kans om gedurende zijn hele leven te leren: eerst studeren en dan werken, of eerst werken en dan studeren (onderwijsvouchers). Het is ook economisch noodzakelijk om concurrerend (kennis op peil!) te kunnen blijven.
* Het allerbeste onderwijs
Voor topprestaties is toponderwijs nodig, op alle niveaus en in alle soorten (basis, middelbaar, beroeps en academisch). De salarissen in het onderwijs gaan omhoog naar een niveau dat past bij het belang ervan. Het is financieel weer aantrekkelijk (status!) om in het onderwijs te werken.
* Een schone, duurzame economie
Een doorbraak in alternatieve technologieën is goud waard (brandstofcellen, waterstof?). Met een enorme onderzoeksimpuls (bijvoorbeeld uit de aardgasbaten?) kan een rendabele duurzame economie ontstaan. Dit kan innovatie werkelijk vormgeven en over een lange periode grote economische revenuen (kennisexport!) opleveren.
* Fair trade, not aid en Microkredieten
Alle handelsbelemmeringen weg, wereldwijd toegang tot alle markten, op basis van wederzijdsheid en respect voor elkaars cultuur en leefwijze. Verstrekken van microkredieten als sleutel naar kleinschalig ondernemerschap en locale economische ontwikkeling, en tot beperking van immigratiestromen van Zuid naar Noord.
* Green Card
Iedereen die een economische bijdrage levert is van harte welkom, inburgering verloopt vanzelf via de economie, werken maakt weerbaar. Vrij economisch verkeer voor alle EU-burgers. Nederlands basisinkomen alleen voor Nederlandse ingezetenen (na naturalisatie).
* Alle drugs uit het strafrecht
Er is geen verschil tussen drank en drugs, verbieden werkt niet, verslaafden hebben hulp nodig. De War on Drugs is net zo illusoir als de Drooglegging (jaren '30, VS). Het creëert criminaliteit, legt buiten verhouding beslag op politie en justitie en leidt af van de werkelijke veiligheids- en gezondheidsproblemen.

M.m.v. dr Mark Sanders, als onderzoeker verbonden aan het Max Planck Institute for Research into Economic Systems en de Universiteit van Utrecht.

(Dit artikel verscheen op 13 augustus 2005 in NRC Handelsblad)

Posted in: