‘Maak het menselijk’

In gesprek met Alex Brenninkmeijer, de Nationale ombudsman

‘Hoe gaan we met elkaar om?’ Dat is voor Alex Brenninkmeijer de centrale vraag, ook als het over Casusadoptie gaat. Als Nationale ombudsman was hij samen met Koos van der Steenhoven, Secretaris-Generaal van het Ministerie van Onderwijs (OCW), sponsor van een casus over het vervoer van gehandicapte kinderen naar school. ‘Bij Casusadoptie kan eventueel macht gebruikt worden. Twee SG’s die ‘boven over zaken regelen’, maar de oplossing berust dan op wat heet ‘doorzettingsmacht'. Soms kan het helpen, maar ik vind het beter als die macht niet noodzakelijk is en het gesprek gevoerd kan worden. Zo kunnen vaak duurzame oplossingen gevonden worden.’ De toon is gezet. Een gesprek over met elkaar in gesprek gaan.

Maatwerk nodig
‘In de complexiteit van de overheid komen rare zaken voor. Zaken die haast als vanzelf gaan vastzitten en ook niet meer loskomen. Een van onze onderzoekers zei: ‘Dit is zo’n zaak die jij bedoelt.’ Het gaat over Maarten. Hij is een autistische jongen, van goede wil en met normale jongensstreken, en hij loopt vast in het systeem. Hij heeft een toegewijde moeder die zich inzet en zelf in het onderwijs werkt. Zij komt thuis te zitten met een burn out. Zo zou dat toch niet moeten lopen, denk ik dan. Het bleek dat je als gemeente ‘passend’ vervoer van gehandicapte kinderen niet ‘standaard’ kunt invullen. Dat maatwerk juist essentieel is voor een behoorlijke invullling van deze overheidstaak.’

Nieuwsgierigheid
‘Ik probeer in de schoenen te gaan staan van de mensen die het aangaat. Me al vragenderwijs de wanhoop van zo’n autistische jongen voor te stellen als hij in de problemen komt. En ook in de schoenen te gaan staan van zijn moeder die inmiddels thuis was komen te zitten. Zo kan ik proberen aan te voelen wat het betekent voor een gewoon mens. Ik denk dan: dit kan toch eigenlijk niet! En dat is wat anders dan: oh wat zielig! Ik doe het uit interesse, verwondering, nieuwsgierigheid. Als dat er niet meer zou zijn zou ik ermee ophouden.’

Om tafel
‘Niemand is verantwoordelijk en daardoor blijft het voortbestaan. Ketenproblemen waarin mensen van het kastje naar de muur worden gestuurd. Als ombudsman los ik zelf geen problemen op. Wat ik doe is alle betrokkenen bij elkaar brengen, om één tafel. Vaak om deze tafel hier. In het geval van deze jongen deden we het op zijn school. Iedereen was er: de schoolleiding, de vervoerder, de wethouder en natuurlijk de ouders. Alle ketenschakeltjes. En de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en OCW, om ervan te leren en maatregelen te kunnen nemen, ook wettelijke. Ik breng partijen bij elkaar en zeg: Het is jullie probleem. Hoe lossen jullie dit nou op?’

Verantwoordelijkheid
‘Opwinding is er niet zozeer bij mij. Eerder een zekere afstandelijkheid. Het meer koele beschouwen van de wetenschapper en de rechter, wat ik allebei ben geweest. Ik wil de bewogenheid juist graag bij anderen zien. Het bewustzijn dat dit toch niet kan bij anderen onderbrengen. Casusadoptie gaat over problemen oplossen waarvoor niemand zich verantwoordelijk voelt. Mediation methoden en vaardigheden zijn daarbij heel bruikbaar: je kunt er met elkaar achter komen wie verantwoordelijk is voor welk deel van het probleem.’

Mediation
‘Bij mediation is er geen hiërachie, er zijn geen machtsspelletjes, er is geen prestige en geen gezichtsverlies. Het geheim is dat het persoonlijk is. Je gaat met elkaar om tafel. Het is ook behoorlijk. Je gaat respectvol met elkaar om. En het gaat uit van participatie. Je doet allemaal mee. In dat proces ontstaat interactie en dynamiek tussen mensen: wij staan voor een dilemma en als we nou maar rekening met elkaar houden komen we hier wel uit.’

Systeemgedrag
De actie ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de Nationale Ombudsman had als titel: De burger dat is een mens. Een open deur, en nog even actueel. ‘Wat wij naar ambtenaren en instanties doen is spiegelen: de burger dat bent u zelf. Het besef: het zou mij ook kunnen overkomen. We kennen naar voorbeeld van de Rotterdamse ombudsman de ‘moederproef’: hoe zou je willen dat je moeder behandeld zou worden? Burgers zijn mensen maar de overheid is een systeem, en de burgers die bij de overheid werken vertonen systeemgedrag. De negatieve effecten daarvan moeten opgeheven of gecompenseerd worden. ’

Raderwerk
‘Zaken komen vaak bij mij terecht door te conformerend gedrag van ambtenaren. Ze blijven teveel binnen het systeem. Het geval van Ron Kowsoleea laat dat zien (identiteitsfraude, de man werd keer op keer ten onrechte gearresteerd – AM). Er was één parketmedewerker die dacht: Dit kan toch niet?! Hij is gegevens gaan wijzigen in het systeem. Dat was heilzaam voor Kowsoleea maar het vraagt wel om lef. Het vraagt om een ambtenaar die bereid is zich los te maken van het raderwerk. Niet een andere kant opkijken maar je afvragen: Waarom doen we dit? Wat zijn de gevolgen? Wat betekent dit voor de burger? Loskomen van het systeem.’

Ethiek
‘Ambtenaren staan onder druk. Professioneel gezien vanuit het management. Want hoeveel ruimte krijg je nog? Maar ook gepercipieerd: er kan misschien wel meer dan je denkt. En er is te weinig aandacht voor integriteit. We moeten ons meer bewust worden van: Wat is slecht gedrag? En: Wat behoedt ons voor slecht gedrag? Als ik mij maar aan de regels houd en binnen de kaders blijf: dat is niet genoeg. Net zo min als: Ik heb de regels netjes toegepast. Het moet ook behoorlijk zijn. Dat is de ethiek van het openbaar bestuur. En daarin heeft elke ambtenaar zijn eigen individuele verantwoordelijkheid.’

Zelfreflectie
‘Zelfreflectie is belangrijk. Vrij naar Erik Satie: als kleine prelude voor de dag, met je gezicht voor de spiegel gaan staan, jezelf in de ogen kijken en je voornemen het die dag ‘goed maken.’ Maar in je eentje redt je het niet. Elkaar durven aanspreken en aanspreekbaar zijn hoort daar ook bij.’

KLEINE PRELUDE TOT DE DAG – Erik Satie

Braaf opstaan
Je goed houden
Je haar goed kammen
Jezelf goed aankijken
Je goed gedragen
Netjes wandelen
Het goed maken

Angst en chaos
‘Er is angstig openbaar bestuur en angstige politiek, allergisch voor kritiek. Zoals laatst in de NRC geschreven werd: Politiek is boksen geworden. De checks and balances verzwakken omdat ze niet meer gewenst zijn. Dat raakt de rol van alle Hoge Colleges van Staat (o.m. Raad van State, Algemene Rekenkamer, Nationale Ombudsman – AM) en ook de rechtspraak. De angst van de politiek voedt de angst van het openbaar bestuur. De actoren voelen zich bedreigd omdat het systeem onder druk staat en gaan risico´s mijden. Er is sprake van chaotisering in ons complexe bestuur. Volledige beheersing van bovenaf is niet meer mogelijk, maar binnen dat complexe bestuur blijkt zelforganisatie ook mogelijk. Een mooie oplossing maar het is niet eenvoudig om je eraan over te geven.’

Eenvoudig, niet makkelijk
‘Het openbaar bestuur is zo complex geworden. We kunnen eruit komen door partijen bij elkaar te halen, met respect met elkaar om te gaan en geen machtsspelletjes te spelen. Het gaat erom dat we het bestuur terugbrengen naar het menselijk niveau, de menselijke maat – het menselijk maken. Bel op, handel respectvol, handel behoorlijk. Laatst werd een journalist heel boos op mij: ‘U maakt het belachelijk eenvoudig!’ ‘Maar het is eenvoudig,’ antwoordde ik. Wat inderdaad niet wil zeggen dat het makkelijk is.’

Dit gesprek voerde ik voor Gewoon Doén!, rijksbrede Casusadoptie: 'Casusadoptie is een methode die het ‘van buiten naar binnen werken’ binnen de overheid stimuleert. Hierbij werk je als ambtenaar niet van achter je bureau aan je dossier, maar ga je naar buiten; in gesprek met de burger of ondernemer die in de praktijk met jouw dossier te maken heeft.' Het is het derde gesprek in een serie met als thema Hoe doé je het?

Posted in: casusadoptie,de nationale ombudsman